Martin Koolhoven: ‘Ik heb altijd gedacht: ik word later beroemd’

Martin Koolhoven (52) presenteert dit najaar* een nieuw seizoen van zijn filmprogramma De Kijk van Koolhoven. Playboy spreekt de veelgeprezen regisseur over films maken in tijden van cancel culture, zijn chronische writersblock en zijn politieke oriëntatie: “De rechtse lui zien mij als links en de linkse lui zien mij als rechts.”

Verschenen in het aprilnummer van Playboy. (2022)

Een uur na het afgesproken tijdstip komt een gehaaste man de lunchroom naast De Roode Bioscoop aan het Haarlemmerplein in Amsterdam binnen gesneld. Martin Koolhoven, geheel in het zwart gekleed en met een zonnebril op zijn neus die hij de rest van het gesprek niet af zal doen, verontschuldigt zich. Zoals het een verstrooide filmprofessor betaamt, had hij de afspraak verkeerd genoteerd in zijn agenda. Een half uur daarvoor appte hij verschrikt: ‘Ben je er nog’, wat ik met een geruststellend ‘Ja hoor’ kon beantwoorden. Ik had die dag verder toch niets te doen en vulde het verloren uur met het lezen in het veelbesproken De zeven vinkjes van Joris Luyendijk. In dit boek legt de schrijver uit waarom mannen zoals hij—blank, heteroseksueel, opgegroeid in een welgesteld gezin en hoogopgeleid—mijlenver voor liggen op de rest van de maatschappij. Tot mijn grote verrassing, alsof ik van tevoren had bedacht juist dit boek mee te nemen, wordt Martin Koolhoven hierin ook opgevoerd. Luyendijk beschrijft een ontmoeting met de filmmaker in Groningen. Ze hebben een gesprek over hun toekomstdromen als kind. Luyendijk (opgegroeid met zeven vinkjes) en Koolhoven (opgegroeid met vier vinkjes) wilden respectievelijk schrijver en regisseur worden. Voor eerstgenoemde lag dat door zijn privileges gemakkelijk in het verschiet, voor laatstgenoemde niet. Koolhoven is een ‘klassemigrant’. Hij komt uit een milieu waarin het niet vanzelfsprekend is om later intellectuele arbeid te verrichten, maar toch heeft hij zijn droom waar kunnen maken. Hoewel ze veel van elkaar verschillen, hebben beide heren het belangrijkste vinkje met elkaar gemeen. Luyendijk: “Koolhoven en ik zijn allebei mannen. Hadden wij ook zo hoog durven mikken als we in een vrouwenlichaam hadden gezeten?”

En, geef eens antwoord op die vraag?
Ja, ik denk dat ik net zo hoog had durven mikken als ik een vrouw was. Ik heb het boek nog niet helemaal gelezen, maar ik herinner me het gesprek wel. Eén ding heeft hij niet onthouden en opgeschreven, en dat is dat die zeven vinkjes helemaal niet belangrijk zijn in de filmwereld. De zeven vinkjes zijn heel belangrijk in de wereld van de zeven vinkjes—in de politiek en in het bedrijfsleven bijvoorbeeld. In andere sectoren heb je weer andere vinkjes die belangrijk zijn. In mijn periode in de film was het geen handicap om een vrouw te zijn, zoals het nu ook geen handicap is om een andere etnische achtergrond te hebben. Wat wel prettig is, maar zeker niet noodzakelijk, is dat je de juiste mensen kent. Maar nee, een acteur die tweehonderd kilo weegt is meer beperkt dan een acteur die geen universitaire opleiding heeft.

Hoeveel vinkjes heb je zelf?

Ondertussen heb ik ze bijna allemaal, maar ik ben geloof ik opgegroeid met vier vinkjes, in een dorpje in Brabant. Mijn vader was bouwvakker en later gevangenisbewaarder en mijn moeder werkte in de huishouding. Ik ben begonnen op de LTS, maar via allerlei omzwervingen heb ik uiteindelijk de filmacademie gedaan.

Je bent eigenlijk opgeleid tot timmerman. Had je in die tijd al wel het idee: ik ben voorbestemd om iets anders te gaan doen dan timmeren?

Het is heel gek, het is ook op niets gebaseerd, maar ik heb altijd gedacht: ik word later beroemd. Ik vind het een beetje gênant om te vertellen, want het was helemaal niet mijn doel om beroemd te worden, maar ik had wel het gevoel dat ik later ergens in zou uitblinken. Ik dacht eigenlijk dat ik schrijver zou worden, want ik was altijd bezig met het schrijven van verhalen, maar popzanger of voetballer sloot ik ook niet uit. Het is een soort grootheidswaan als gevolg van een minderwaardigheidscomplex. Tallulah (Hazekamp Schwab, zijn vriendin, red.) zegt dat ik daarom ook altijd zo schreeuw. Ik wil dat de mensen mij horen.

Had je door die omzwervingen een achterstand op de filmacademie?

Nee, ik zie het juist als een kracht. Je hebt nu heel veel jongens en meisjes die op hun achttiende naar de filmacademie gaan en films gaan maken. Dat raad ik ze af. Het is goed om eerst iets anders te doen zodat je een bepaalde richting op gestuurd wordt. Het gaat erom dat je meer van de wereld mee krijgt dan alleen maar film. Ik ben echt bezeten van film, maar als ik op mijn achttiende naar de filmacademie was gegaan, was er geen reflectie geweest van enige realiteit. Dan was ik een tekenaar geworden die alleen maar tekeningen van potloden maakt. Het moet wel ergens over gaan.

Heb je in je werk profijt van je andere opleidingen?
Ja, zeker. Ik heb een jaar stage gelopen bij geestelijk gehandicapten en ik heb ook nog een halfjaar in de gevangenis gewerkt. Toen ik Het schnitzelparadijs draaide, maakte ik altijd het grapje: ik heb met geestelijk gehandicapten en met criminelen gewerkt, dus ik kan ook wel met Marokkanen werken.

Een vinkje dat in de culturele wereld misschien ook nog wel een rol kan spelen, is politieke oriëntatie.

Dat denk ik ook. Als je in de filmwereld behoorlijk rechts bent, wordt je dat meer nagedragen dan een gebrek aan vinkjes.

Ben jij eigenlijk rechts?

Ik beschouw mezelf als links van het midden, maar in vergelijking met heel veel mensen uit de culturele sector ben ik denk ik wel wat rechtser.

Wat stem jij?

Met tegenzin Partij van de Arbeid. Ik heb wel eens op GroenLinks en D66 gestemd, maar eigenlijk kom ik toch altijd weer terug bij de PvdA. GroenLinks is toch een beetje een elitaire partij. Eddy Terstall noemt ze daarom altijd RijkLinks, een Amsterdam Zuid-club, witte mensen met bakfietsen. PvdA is het contact kwijt met hun natuurlijke achterban. Zelfs nu je de armoede ziet groeien, de kloof tussen rijk en arm steeds groter wordt, weten ze de aansluiting niet te hervinden. Maar ja, ik weet ook niet waar ik dan wél op moet stemmen. Ik vind het altijd wel fijn dat je een partij hebt die verantwoordelijkheid durft te nemen en die in een regering durft te stappen, en niet een partij als GroenLinks, die voor elke verantwoordelijkheid wegloopt.

Toch denk ik dat veel mensen die jou niet heel goed kennen denken dat je rechts bent. Je bent bevriend met Rob Hoogland van De Telegraaf, bent kritisch op de woke-cultuur…

Dat komt omdat ik andere denkbeelden gewoon interessant vind. Ik heb vrienden in alle gelederen: naast Rob Hoogland inderdaad ook mensen als Arthur van Amerongen en Hans Teeuwen, maar ik ben ook goed met Quinsy Gario en Akwasi. Dus van GeenStijl tot Kick Out Zwarte Piet. De rechtse lui zien mij als links en de linkse lui zien mij als rechts. Ik vind het ook wel lekker om daartussenin te laveren.

En iemand als Thierry Baudet? Vind je dat soort denkbeelden ook interessant?

Ik wil altijd kunnen horen wat dat soort mensen te zeggen hebben. De essentie van vrijheid van meningsuiting is dat niemand anders bepaalt wat ik mag horen. Baudet mag alles zeggen wat hij wil, zodat ik kan horen wat er leeft bij hem en zijn partij. Ook al is het abject is—en dat is het—dan nog wil ik het horen.

Waar ligt de grens dan? Bij racistische leuzen als de ‘minder, minder, minder’-uitspraak van Geert Wilders?

Als je het eerlijke antwoord wilt, maar dat zeg ik dan vanuit een geprivilegieerde positie omdat ik nooit de dupe ben geweest van racisme, dan vind ik dat racistische uitspraken niet verboden zouden moeten worden. Het is een verkeerd idee dat als je stomme dingen wegstopt ze dan vanzelf verdwijnen. Dat is niet waar, ze blijven bestaan, maar ze gaan underground. Ik vind dat je daarom alles altijd moet blijven horen.

Koolhoven onderbreekt het gesprek en vraagt of ik al gelunched heb. Hij namelijk nog niet. Nadat we allebei twee kroketten en een Cola Zero hebben besteld bij de charmante serveerster, praten we verder over het onderwerp waar we allebei geen genoeg van kunnen krijgen: film.

Volgende maand begint het derde seizoen van je veelgeprezen filmprogramma De Kijk van Koolhoven. Welke aflevering vind je zelf het best geslaagd?
Ze zijn nog niet af, dus dat vind ik een lastige vraag, maar ik hoorde van de regisseur dat hij de aflevering met het thema ‘Sport’ heel goed vindt worden. Ik kijk zelf heel erg uit naar de afleveringen rond de thema’s ‘Coming-of-age’ en ‘Dystopie’.

Zijn er belangrijke verschillen met de eerste twee seizoenen?

In het eerste seizoen koos ik vooral pure genrefilms, waar ik enorm van hou natuurlijk, maar in het tweede seizoen gingen we al wat breder en die lijn is doorgetrokken in het derde seizoen. De fragmenten in de eerste twee seizoenen waren ook behoorlijk masculien. Dat is op zich ook mijn smaak en die kan ik niet zomaar veranderen, maar we hebben het wel wat proberen te verbreden. Ik heb in dit nieuwe seizoen ook een aantal thema’s uitgekozen waarin ik meer films van vrouwelijke regisseurs kan laten zien. In de vampierenaflevering behandel ik bijvoorbeeld Near Dark van Kathryn Bigalow, een van de beste vampierfilms ooit gemaakt. Wel zo ongeveer de meest macho film van die aflevering, trouwens.

Je wordt in bijna elk stuk dat ik over deze serie heb gelezen ‘filmprofessor’ genoemd. Zie je dat als een geuzennaam of stoor je je er ook wel eens aan?

Ik vind het wel grappig dat mensen me zo noemen, maar ik kan het niet waarmaken. Daar is mijn eigen smaak te leidend voor. Er zitten gaten in mijn kennis omdat ik bepaalde films niet interessant vind. Ik hou van genrefilms, maar ik weet bijvoorbeeld weinig over het neorealisme in films. Over de Afrikaanse en Zuid-Amerikaanse films weet ik ook niet zo heel veel. Ik hou van de Italiaanse publieksfilms, pulpfilms worden ze ook weleens genoemd, en daar weet ik dus ook heel veel over. Maar over de, volgens filmcritici, grote jongens van de Italiaanse cinema weet ik relatief weinig. Ik heb echt niet elke Fellini en elke Antonioni gezien. Sommige films van hen vind ik wel mooi, maar mijn hart gaat meer uit naar Dario Argento en dat soort regisseurs.

Heel veel films die je in je serie noemt, althans de wat meer obscure films, zijn niet op streamingsplatforms te vinden. Je kunt ze bij wijze van spreken alleen zien als je ze illegaal download. Hoe kijk jij daarnaar?

Dat is het probleem van nu, dat die back catalogue nergens meer te vinden is. Netflix heeft laatst toevallig een paar honderd Italiaanse en Franse films online gegooid, volgens mij weten ze zelf niet eens wat ze allemaal hebben, maar daar zitten een paar interessante genrefilms bij. Toen ik een jaar of twintig was en heel hongerig naar filmhistorie, moest je naar Amsterdam om die films te kopen of te huren bij cultvideotheken. Nu kun je in principe elke film illegaal downloaden, maar de meeste mensen doen dat niet, omdat je altijd het gemak hebt van honderden nieuwe films die wél legaal online te vinden zijn op een van de streamingsplatforms waar je een abonnement op hebt. Ik koop die obscure films zelf nog wel, maar dan vaak alleen digitaal, ik stream ze. Heel soms koop ik een blu-ray, maar dat is dan vaak alleen omdat de enige manier is waarop ik die film kan verkrijgen. Als ik een film echt nergens kan vinden, probeer ik hem illegaal te downloaden. Dat is niet goed, maar het is vaak de enige manier om die films te zien. Ik heb thuis trouwens duizenden dvd’s staan, waarvan ik er honderden nog moet zien.

De films die jij graag kijkt—de spaghettiwestern, Europese horror, noem het maar op—zijn vaak films met een rauw randje. Wat trekt je daar zo in aan?

Precies dat. Het zijn op zich lekkere films, maar ze hebben wel een rauw randje dat je bij mainstream films niet ziet. Het hoeft allemaal niet zo gepolijst te zijn. De hoofdpersonages zijn vaak mensen die dingen doen die jij zelf nooit zou doen—althans, dat denk je. In de Italiaanse western komt geen good guy voor. Neem een film als Once Upon A Time In America. Dat lijkt een Amerikaanse film, maar het is eigenlijk een Italiaanse productie. Op tweederde van de film komt een verkrachtingsscène voor. De hoofdpersoon (Robert DeNiro) verkracht een meisje. Ik denk dat maar weinig Amerikaanse filmmakers dat durven te doen. Hun hoofdpersonen zijn allemaal moralistisch. Ze vinden dat een film een wijze les moet uitdragen, een soort ideaalbeeld van de wereld moet scheppen, terwijl ik denk: waarom? Alsof wij allemaal niet in staat zijn dingen te doen die het daglicht niet kunnen verdragen. Als je dingen laat zien die niet leuk zijn, wil dat niet zeggen dat je die dingen propageert.

Kunnen dat soort rauwe films nu nog gemaakt worden?

Weet je, we zitten nu in ongeveer de meest moralistische tijd die er in ieder geval in mijn leven is geweest. Een voorbeeld daarvan is de cancel culture. Het is niet meer genoeg dat je een film links laat liggen, nee, de streamingdienst die de film vertoont moet geboycot worden. Daar zijn de streamers natuurlijk als de dood voor. Vroeger was dat anders. Kevin Spacey hengelde via social media opzichtig naar een terugkeer in House of Cards. Ik denk dat als vijftien jaar geleden, zo’n serie via pay-tv zou worden uitgezonden, men het had aangedurfd. Iedereen kon schande spreken, uiteindelijk ging het erom of genoeg mensen ervoor wilde betalen. Nu is het niet meer van belang of die mensen dat vervolg willen zien, het is van belang of ze abonnee blijven. Netflix en dergelijke partijen zijn daarin heel voorzichtig.

Is dat fenomeen van wokeness erger in ons land dan in andere landen?

Ja, het is heel gek, maar de woke-cultuur sluit heel erg aan bij ons calvinisme. Daarom denk ik ook dat wij daar meer mee moeten oppassen dan de landen om ons heen. Katholieken hebben altijd de biecht gehad, maar wij niet. Wij hebben de erfzonde. Daar kjom je nooitn meer vanaf. Mijn probleem met woke is niet zozeer de idealen die ze hebben, want daar kun je het moeilijk mee oneens zijn, ik ben ook voor meer gelijkheid, maar het is vooral de intolerantie tegen mensen met andere ideeën.

Hou je het idee dat je gecanceld kunt worden in je achterhoofd als je een film maakt?

Zeker. Je kunt je er niet aan onttrekken, het is de realiteit. Ik kan wel heel stoer zeggen: ik doe precies waar ik zin in heb, maar ik moet wel nadenken over wat de krachten zijn die spelen en hoe ik daarmee om moet gaan. In mijn nieuwste film, die ik momenteel schrijf en waar ik dus nog niet te veel over wil vertellen, zitten een aantal scenes die raken aan zaken waar de laatste jaren veel discussie over is. Het risico is dat mensen er dingen in lezen die je helemaal niet bedoeld hebt. Dan kun je op je kop gaan staan en zeggen dat je het niet zo hebt bedoeld, maar dat doet er blijkbaar niet toe. Dan hang je al.

De vraag is ook of jij als witte cisgender heteroman wel overal een film over mag maken.

Als ik deze film niet schrijf, maakt niemand hem. Ik neem dus ook niemands plek in.

In een artikel las ik onlangs dat de coronacrisis voor een ware aardverschuiving heeft gezorgd in Hollywood. ‘Cinema is pretty much gone, and content is king.’ Niet het verkopen van bioscoopkaartjes of dvd’s is belangrijk, maar het pleasen van de algoritmes van Netflix. Denk jij dat corona negatieve effecten heeft op autonome filmmakers zoals jij?

Ik probeer me daar niets van aan te trekken, maar je ziet het om je heen wel gebeuren. Gisteren had ik een gesprek met iemand van de belangenvereniging van scenarioschrijvers. Ik ben nergens lid van, ik wil onafhankelijk blijven, maar die persoon vertelde me dus dat ze gaan regelen dat streamingspartijen een keer komen uitleggen wat ze nu precies zoeken. Daar gaan m’n nekharen van overeind staan. Zo wil ik niet werken. Ik bedenk iets en mijn producent Els Vandevorst gaat op zoek naar financiers. Ik ga niet voor een bepaalde doelgroep iets schrijven. Dat hoor je als rechtgeaard filmmaker ook niet te doen. Je denkt toch niet dat Alex van Warmerdam zich laat zeggen wat hij moet maken?

Kijk je neer op filmmakers of scenarioschrijvers die dat wel doen?
Het eerlijke antwoord is natuurlijk ja, maar aan de andere kant snap ik ook dat zij hun kinderen te eten willen geven. Het kan zijn dat je op een bepaald moment in je leven afhankelijk bent van de markt en van de mening van anderen, in zekere zin zijn we dat allemaal een beetje, maar ik vind het interessanter om zelf de regie te houden.

Dat kan natuurlijk niet altijd. Je maakt zelf toch ook wel reclamefilms om aan geld te komen?

Dat heb ik wel gedaan, maar dat is op een gegeven moment een beetje droog komen te liggen, ook omdat die markt helemaal is veranderd. Wat ik het meest doe om geld te verdienen zijn talks voor bedrijven over storytelling en leidinggeven. Dat vind ik ook leuk om te doen. Ik heb ook echt wel een goed verhaal, al zeg ik het zelf. Ik heb niet het idee dat ik mijn ziel daar verkoop. Dat heb ik met het maken van commercials wel eens gehad.

Wat vind je zelf van Netflix?

Het moet nog maar blijken wat de invloed daar nu echt van is. Het is namelijk een heel ondoorgrondelijk verdienmodel dat ze hebben. Niemand weet hoeveel mensen er daadwerkelijk naar een film of serie kijken. Je hebt ondertussen wel externe partijen die dit bekijken, die zeggen wat de meest bekeken films zijn, maar dat lijkt een beetje op ons systeem met kijkcijferkastjes, waarvan ook iedereen weet dat het bullshit is. Wat is een succesvolle film op Netflix? Hoe vaak wordt die bekeken? Niemand die het weet. In mijn theorie is House of Cards bijvoorbeeld een serie die heel veel aandacht genereert in de media, maar die helemaal niet zo goed bekeken is. Veel te intellectueel. Als de VPRO dit had uitgezonden, had iedereen gezegd: ‘wauw, wat fantastisch’, maar heel veel mensen zouden het niet hebben gezien.

Je hebt zelf nooit series gemaakt. Is dat een bewuste keuze?

Ja. Ik ben wel benaderd door Netflix, en ook wel door andere partijen. Soms zeiden ze tegen me: zeg maar wat je zou willen maken,maar ik ben nooit ingestapt. Ik hou meer van de vorm van film. Ik denk dat je bijna ieder verhaal in anderhalf tot drie uur kunt vertellen. Bijna elke serie die ik zie vind ik veel te lang. Streamingsdiensten zijn er dol op. Een serie is meer waard dan een film. Daarmee bind je mensen aan je, die abonnee blijven tot er een tweede of een derde seizoen van hun favoriete serie komt. Dat is de heilige graal. Een paar jaar geleden was het belangrijk om nieuwe abonnees te krijgen, maar tegenwoordig is het, door alle concurrerende streamingsdiensten, veel belangrijker om de huidige abonnees te behouden. 

Series zijn in jouw ogen zwaar overschat?

Wat is dan de beste serie aller tijden? Dan kom je uit bij The Wire of Breaking Bad. It ain’t Citizen Kane, vriend. Noem de beste western op serie-niveau. Welke is dat, Deadwood? Dat haalt het niet bij Once Upon A Time In The West. Ik kan zo twintig westernfilms noemen die beter zijn dan Deadwood.

Het internationaal gelauwerde Oorlogswinter beschouw je als je eigenlijke debuut omdat je alle films daarvoor als probeersels beschouwt; Brimstone was eveneens een groot internationaal succes. Je legt de lat steeds hoger voor jezelf. Schuilt daarin, ook omdat je alles zelf schrijft, niet het gevaar van een writers block?

Ik zit eigenlijk continu in een writers block. Ik zit de hele tijd vast, ik kruip echt vooruit. Dat is ook een van de redenen waarom het zo lang duurt. Als ik zou willen kan ik in een paar weken een film schrijven, daar ben ik van overtuigd, maar geen goede film. Veel filmmakers beginnen goed en worden daarna amper beter en vaak zelfs minder goed. Ik vind mezelf een voorbeeld van een regisseur die alleen maar beter wordt. Dat klinkt arrogant, maar dat meen ik echt. De lat ligt voor mezelf steeds hoger. Dat vind ik niet beklemmend. Het zou pas beklemmend zijn als ik zou denken: m’n volgende films kunnen alleen maar slechter worden. Die lat moet hoog. Ik vind dat dat veel te weinig gebeurt in Nederland. Lars von Trier zei: als je een film maakt, kun je net zo goed een meesterwerk maken, want of je nu een slechte film maakt of een meesterwerk, het kost allebei evenveel moeite. Dat zegt hij natuurlijk om te provoceren, alsof het een keuze is om een slechte film te maken, maar wat hij eigenlijk zegt: als je er voor gaat, ga dan voor het fucking allerhoogste.

Stel: je loopt morgen onder de tram, ben je dan tevreden over je oeuvre tot nu toe?

Nee. Ik ben nog niet klaar. Ik wil zeker nog vijf films maken, waaronder dat ene meesterwerk. Ik heb nog geen film gemaakt van het niveau Touch of Evil, maar als ik nog vijf films maak, dan moet dat meesterwerk er toch wel tussen zitten, hahaha.